O centrum

Centrum Badawcze Społecznej Aktywizacji Seniorów przy Uniwersytecie Śląskim powstało w odpowiedzi na pojawiające się w ostatnich latach żywe dyskusje, poświęcone perspektywie starzejących się społeczeństw. Badacze starają się uchwycić obserwowane trendy w perspektywie kilkudziesięciu lat, w szczególności mając na uwadze wielopłaszczyznowe konsekwencje dla obywateli, poszczególnych sektorów gospodarki czy polityki publicznej. Konsekwencje te są interesujące nie tylko biorąc pod uwagę aspekty poznawcze zmian demograficznych. Stanowią one same w sobie niezwykle ważne wyzwania dla niemalże wszystkich obszarów funkcjonowania państwa i społeczeństwa. Niosą ze sobą ważne zmiany o charakterze ekonomicznym, społecznym, psychologicznym, jak również politycznym, z którymi zmierzać się będą zarówno rządzący, jak i całe społeczeństwa.

Podjęty problem jest niezwykle istotny nie tylko z poziomu diagnozy obecnych zmian, ale przede wszystkim prognoz, które zarysowują badacze w perspektywie kilkunastu czy kilkudziesięciu lat. Segment najstarszych obywateli systematycznie będzie się powiększał przy jakościowych zmianach, które następują w jego wnętrzu. Ten rosnący potencjał może zostać skutecznie wykorzystany na rzecz budowania i umacniania społeczeństwa obywatelskiego w Polsce lub – w przeciwnym razie – pozostanie powiększającym się martwym punktem systemu społecznego. Centrum wychodzi naprzeciw obserwowanym trendom i w sposób odpowiedzialny próbuje wykorzystać prowadzone w Uniwersytecie Śląskim badania naukowe na rzecz umacniania społecznej i obywatelskiej tkanki naszego społeczeństwa. Ta odpowiedzialność spoczywa na badaczach, nie mogących pozostać obojętnymi wobec tak znaczących zjawisk społecznych.

Starzejące się społeczeństwa – kontekst powstania Centrum

Dane z World Population Prospects (World Populations Ageing 2019. Highlights, 2019) ukazały, że w 2018 r. po raz pierwszy w historii jednostki w wieku powyżej 65 lat przewyższały liczebnie nad dziećmi poniżej piątego roku życia. Analizy World Health Organization sugerują, że wielkość segmentu osób w wieku powyżej 60 lat wzrośnie z 1 mld w 2020 r. do 1,4 mld w 2030 roku. Do roku 2050 grupa ta podwoi się i wyniesie 2,1 miliarda. Liczba osób w wieku powyżej 80 lat ulegnie nawet potrojeniu w okresie między 2020 a 2050, by osiągnąć 426 milionów (Ageing and Health, 2021). Inne analizy, podzielając tezę o szybko postępujących procesach starzenia się społeczeństw ukazują się, że w 2050 r. 25,1% całkowitej populacji w krajach OECD będzie w wieku powyżej 65 lat (OECD, 2015), podczas gdy średnia długość życia wzrośnie z 69 lat w latach 2005-2010 do 76 lat w 2045 r. -2050 i do 82 lat w latach 2095-2100 (World Population Prospects: The 2012 Revision, Key Findings and Advance Tables, 2013). Kolejne prognozy obrazowo pokazują, że do 2050 roku co szósta osoba na świecie będzie miała więcej niż 65 lat. Tomasz Michalski i Joanna Stępień (2021) w rezultacie badania procesów starzenia się społeczeństw krajów postkomunistycznych sugerują systematyczny wzrost Old-Age Dependency Ratio (OADR). Jest to wskaźnik określający stosunek liczby osób starszych w wieku, w którym są one generalnie bierne zawodowo, do liczby osób w wieku produkcyjnym. W przypadku tego badania osoby w wieku 65 lat i więcej zostały uznane za osoby starsze, a osoby w wieku 20–64 lata za osoby aktywne zawodowo. Uzyskany wskaźnik pomnożono przez sto. W efekcie uzyskano wskaźnik informujący o liczbie osób biernych zawodowo ze względu na wiek w przeliczeniu na 100 osób w wieku produkcyjnym. Autorzy prognozują, że do 2050 r. OADR przekroczy 50 w połowie badanych krajów. Najgorsza sytuacja prognozowana jest dla Słowenii (65,0) i Polski (60,3).

Obserwowane zmiany mają charakter nie tylko ilościowy, ale i jakościowy. Procesowi zwiększającego się sektora osób najstarszych towarzyszy bowiem szereg zmian w zachowaniach i postawach jednostek, oznaczających swego rodzaju nową jakość tego etapu życia. Cechy tej „nowej starości” są szczególnie wyraźnie obecne, kiedy na procesy demograficzne związane ze zwiększaniem się udziału ludzi starych w społeczeństwie nakładają się bardzo szybko postępujące przekształcenia w gospodarce, życiu społecznym, systemach wartości oraz w relacjach międzypokoleniowych. Klasyczne prace o procesach starzenia się w dużej mierze zakładały związek tego etapu życia z szeroko rozumianą stratą i zagrożeniem. Współcześnie podejmowane badania nad segmentem osób najstarszych zarysowują istotne przejście kierunku analiz od pojmowania starzenia się ludzi jako zagrożenia czy straty w stronę podejścia akcentującego szanse, jakie ten proces z sobą niesie. Ilustrując to odniesieniem do teorii stadiów rozwoju psychospołecznego Erica Eriksona (Erikson & Erikson, 1998) – w ostatnim etapie integralność coraz częściej odnosi zwycięstwo nad rozpaczą. Integralność jest okresem coraz bardziej wspieranym społecznie. Człowiek doświadcza dłużej poczucia pełni i przekazuje je innym poprzez wiele grup (więzi, interakcji), w których funkcjonuje, co łagodzi uczucie rozpaczy i bezradności, które pojawia się pod koniec życia. Integralność rozpościera się w czasie, otwierając przed badaczami nowe możliwości eksploracyjne tego okresu (Weiland, 1993).

Podejmowany problem powiększającego się gwałtownie segmentu najstarszych obywateli często ujmowany jest w ramy metafory “Silver Tsunami”. W metaforze tej w szczególności odzwierciedlone są negatywne konsekwencje postępujących procesów starzenia się społeczeństw (Chivers, 2021). Porównuje ona proces starzenia się do klęski żywiołowej, podsycając jednocześnie nie tylko społeczny sposób postrzegania osób najstarszych, jako niedołężnych, słabych, ale również generuje szereg obaw wśród osób dopiero osiągających ten wiek (Banks, 2018). Metafora ta również ukazywać żywioł poza kontrolą, trudny do opanowania i postępujący. Aktywność Centrum wspiera zupełnie inne podejście, wychodzące naprzeciw włączania najstarszego segmentu obywateli w procesy obywatelskiego zaangażowania i aktywnego uczestnictwa w społeczeństwie. Zachęcają do tego wyniki badań, które coraz bardziej nacisk kładą na podejście age-friendly. W jego ramach dokonuje się wyraźne upodmiotowienie osób najstarszych i wsparcie ich adaptacji. Podejście to wyraża akceptację dla powiększającego się odsetka najstarszych obywateli, jednocześnie rozumiejąc pewne trudności tego segmentu na różnych płaszczyznach funkcjonowania, stara się ułatwiać ich przezwyciężanie.

Zakres badań

Zarysowane wyzwania tworzą nie tylko przestrzeń dla badań, ale przede wszystkim otwierają pole koniecznej współpracy badaczy z otoczeniem społecznym. Diagnoza potrzeb okresu nowej starości, ale także możliwości społecznego zaadaptowania potencjału seniorów powinny służyć realnym działaniom ukierunkowanym na stworzenie oferty społecznej aktywności dla starszych osób. Nadrzędnym celem działalności Centrum Badawczego Społecznej Aktywizacji Seniorów Uniwersytetu Śląskiego jest proces wsparcia i włączania segmentu najstarszych obywateli. Aktywne starzenie się pozwala najstarszym obywatelom uświadomić sobie ich potencjał, jak również wykorzystać go w aktywnym uczestnictwie społecznym, zgodnym z własnymi potrzebami, pragnieniami i możliwościami. Warto podkreślić, że słowo ‘aktywny’ odnosi się do ciągłego uczestnictwa w życiu społecznym, gospodarczym, kulturalnym, duchowym i obywatelskim, a nie wyłącznie do fizycznej bądź zawodowej aktywności.

Celami statutowymi Centrum są:

aktywizacja społeczna, w tym obywatelska segmentu obywateli +65;
pobudzenie potencjału społecznego segmentu obywateli +65;
ukierunkowanie potencjału obywatelskiego segmentu obywateli +65 na ich aktywność społeczną;
odziaływanie na podmiotowość społeczną i polityczną segmentu obywateli +65;
procesy ‘włączania’ obywateli segmentu +65 w system społeczny, poprzez ukazywanie pozytywnych stron aktywności, zaangażowania, integracji, budowania relacji społecznych itp

W ramach Centrum realizowane będą badania naukowe przez przedstawicieli dyscyplin: nauki o polityce i administracji, psychologia, pedagogika, socjologia, media i komunikacja społeczna. Wyniki te będą implementowane w otoczeniu społecznym w ramach następujących działań:

szkolenia dla segmentu obywateli +65, ukierunkowane przede wszystkim na wzrost ich kompetencji i umiejętności cyfrowych;
wykłady dla segmentu obywateli +65, ukierunkowane na wzrost wiedzy obywatelskiej;
stworzenie aplikacji dla seniorów wspierającej procesy włączania i aktywizacji (obecnie złożono projekt do NCBiR, badacze z Uniwersytetu Śląskiego jako partnerzy firmy zewnętrznej);
intermentoring kompetencji segmentów obywateli +65 oraz 18-25 (wymiana doświadczeń, umiejętności, wzajemne uczenie się).